آزمایش ایدز (HIV)؛ تفسیر و تحلیل جواب آزمایش HIV

هدف از انجام آزمایش ایدز چیست؟

آزمایش ایدز (آزمایش HIV) برای تشخیص وجود ویروس HIV در بدن انجام می‌شود. در واقع HIV نوعی عفونت مقاربتی است که به سیستم دفاعی بدن حمله می‌کند؛ در نتیجه بدن دیگر نمی‌تواند مثل قبل، از خود در برابر عوامل خارجی و بیماری‌ها مراقبت کند.

چه زمانی آزمایش HIV لازم است؟

«مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌های آمریکا» (CDC) توصیه می‌کند همه افراد در بازه سنی ۱۳ الی ۶۴ سال، حداقل سالی یک‌بار آزمایش HIV بدهند؛ اما گروه‌های پرخطر و خانم‌های باردار باید نسبت به انجام این آزمایش حساسیت بیشتری به خرج دهند.

آزمایش ایدز برای گروه‌های پرخطر

آزمایش ایدز برای گروه‌های پرخطر باید به‌دفعات بیشتری انجام شود. گروه‌های پرخطر عبارت‌اند از:

• افرادی که شرکای جنسی متعدد دارند.
• افرادی که با فرد مبتلا به HIV رابطه جنسی محافظت نشده (از هر نوعی: دهانی، مقعدی یا واژینال) داشته‌اند.
• افرادی که با یک فرد غریبه که درباره سابقه روابط جنسی یا بیماری‌های او اطلاعی ندارند رابطه جنسی محافظت نشده داشته‌اند.
• افرادی که مورد سوءاستفاده جنسی قرار گرفته‌اند.
• افرادی که از سرنگ مشترک برای تزریق استفاده کرده‌اند.
• افرادی که به سل یا هپاتیت و بیماری‌های مقاربتی مثل سفلیس، گنوره، کلامیدیا و هرپس مبتلا هستند.
• کارگران جنسی
• و افرادی که با هرکدام از گروه‌های بالا رابطه جنسی داشته‌اند.

آزمایش HIV در دوران بارداری

ویروس ایدز از طریق مادر (یا رحم اجاره‌ای) به جنین قابل‌انتقال است. این ویروس همچنین از طریق شیرمادر نیز به نوزاد منتقل می‌شود. به همین دلیل توصیه می‌شود خانم‌های باردار ترجیحاً در سه‌ماهه اول بارداری خود آزمایش ایدز بدهند.

خانم‌های بارداری  نیز که جزء گروه‌های پرخطر هستند(که در بالا به آن‌ها اشاره کردیم.) باید حداقل دو الی سه بار در طول بارداری آزمایش ایدز را تکرار کنند.

مناسب‌ترین زمان برای آزمایش ایدز

در این که هرچه آزمایش ایدز زودتر انجام شود درمان آن راحت‌تر و سریع‌تر اتفاق می‌افتد شکی نیست؛ اما بهتر است بدانید که نتیجه تست‌های مخصوص این بیماری زمانی دقیق‌تر است که در بازه زمانی مخصوصی انجام شوند. در واقع هیچ تستی نمی‌تواند بلافاصله بعد از اینکه ویروس وارد بدنتان شد آن را تشخیص بدهد؛ بلکه باید مدت مشخصی (اصطلاحاً پنجره زمانی تست) از ورود ویروس بگذرد.

منظور از دوره پنجره در آزمایش اچ آی وی چیست؟

دوره پنجره به فاصله‌ی بین زمانی که شخص برای اولین بار به ویروس اچ آی وی آلوده می‌شود تا زمانی که ویروس در تست‌های آزمایشگاهی قابل‌ردیابی است گفته می‌شود. با تست‌هایی که فعلاً در اختیار داریم، از زمان آلودگی به ویروس اچ آی وی، ۲ هفته تا قابل‌تشخیص شدن آنتی‌ژن و ۳ هفته تا قابل‌تشخیص شدن آنتی‌بادی طول می‌کشد. در موارد بسیار کمی این زمان ممکن است به چند ماه برسد.

در دوره پنجره، فرد به ویروس اچ آی وی آلوده شده اما آزمایش‌ها هنوز نمی‌توانند ویروس را ردیابی کنند و تست اچ آی وی ظاهراً منفی است؛ به این حالت منفی کاذب می‌گویند؛ اما چطور این اتفاق میافتد؟

فرض کنید فردی در شب شنبه رابطه جنسی بدون کاندوم داشته و به ویروس اچ آی وی آلوده شده است. روز دوشنبه آزمایش اچ آی وی می‌دهد. تقریباً با اطمینان می‌شود گفت تستی که به این زودی انجام شده جواب منفی کاذب نشان می‌دهد، زیرا مقدار آنتی‌ژن و آنتی‌بادی ویروس در خون هنوز به حدی نرسیده که آزمایش قادر به ردیابی آن باشد.

حتی اگر فرد ۲-۳ هفته بعد هم آزمایش بدهد، ممکن است تست آنتی‌بادی همچنان منفی باشد؛ زیرا بدن هنوز نتوانسته به حدی واکنش ایمنی نشان دهد (آنتی‌بادی بسازد) که آزمایش بتواند نشان بدهد. (تست آنتی‌ژن احتمالاً در این مرحله مثبت شده است.)

اگر فکر می‌کنید به ویروس اچ آی وی مبتلا شده‌اید، اما جواب آزمایش شما منفی است، با پزشک خود مشورت کنید؛ ممکن است لازم باشد میزان ویروس در خون شما مستقیماً تعیین شود یا با یک آزمایش حساس‌تر آنتی‌ژن/آنتی‌بادی اچ آی وی انجام گیرد.

البته در روش‌های جدیدتر آزمایش اچ آی وی دوره پنجره کوتاه‌تر و شانس جواب منفی کاذب کمتر است. (منفی کاذب یعنی آزمایش فرد را فاقد ویروس نشان بدهد درحالی‌که فرد آلوده است.)

آیا یک بار آزمایش پس از مواجهه با ویروس HIV کافی است؟

خیر؛ آزمایش ایدز هم مثل هر آزمایش دیگری (حتی یک چکاپ خون ساده) درصد کمی خطا دارد؛ به همین دلیل معمولاً پزشک آزمایش ایدز را تکرار می‌کند تا از درستی نتیجه مطمئن شود. همچنین اگر آزمایش ایدز با رپید تست یا کیت خانگی انجام شده باشد، حتماً تست‌های دقیق‌تری مثل آزمایش خون نیز گرفته می‌شود.

روند پیشنهادی CDC برای انجام آزمایش ایدز به‌صورت زیر است:

• مرحله ۱: آزمایش آنتی‌ژن/آنتی‌بادی
• مرحله ۲: در صورت مثبت‌بودن آزمایش مرحله ۱، آزمایش آنتی‌بادی HIV-1 و HIV-2 انجام می‌شود. درصورتی‌که آزمایش مرحله ۲ هم مثبت باشد تشخیص HIV قطعی است.
• مرحله ۳: آزمایش نوکلئیک‌اسید

چرا تشخیص زودهنگام ایدز و شروع به‌موقع درمان اهمیت دارد؟

اگرچه مثبت‌شدن آزمایش HIV ناراحت‌کننده است، اما خبر خوب این­که این نتیجه نه‌چندان خوشایند، یک فرصت طلایی را هم در اختیارتان قرار می‌دهد که از تبدیل ویروس HIV به بیماری ایدز به‌موقع پیشگیری کنید.

هرچه این آزمایش زودتر انجام شود، تشخیص ویروس HIV و کنترل پیشرفت آن هم زودتر اتفاق می‌افتد. از طرف دیگر وقتی به‌موقع از وجود HIV در بدنتان آگاه شوید، می‌توانید از انتقال آن به دیگران نیز جلوگیری کنید.

در خانم‌های باردار و شیرده نیز با تشخیص و درمان به‌موقع می‌توان از انتقال ایدز به جنین جلوگیری کرد.

به ­تازگی رفتار پرخطر داشته‌ام و احتمال آلودگی به ایدز وجود دارد؛ باید چه ­کار کنم؟

اولین کاری که بعد از رفتار پرخطر (رابطه جنسی پرخطر، استفاده از سرنگ مشترک یا مواجهه تصادفی با سرنگ آلوده، سوءاستفاده جنسی و غیره) باید انجام دهید مصرف داروهای اورژانسی مخصوص ایدز (داروهای پیشگیری بعد از مواجهه یا PEP) است.

این داروها باید طی حداکثر ۷۲ ساعت اول بعد از رفتار پرخطر مصرف شوند تا بتوانند از گسترش HIV پیشگیری کنند. (هرچه زودتر دارو را مصرف کنید بهتر است.) برای دریافت داروهای PEP باید به اورژانس بیمارستان یا مراکز مشاوره بیماری‌های رفتاری شهر خود مراجعه کنید.

آزمایش ایدز چطور انجام می‌شود؟

هرکدام از انواع آزمایش ایدز روش انجام خاصی دارد.

روش انجام تست‌های آزمایشگاهی

این تست‌ها در محیط آزمایشگاه و توسط افراد متخصص گرفته می‌شوند. برای انجام این آزمایش نمونه خون از رگ گرفته شده و در آزمایشگاه بررسی می‌شود.

روش انجام تست‌های رپید

در تست خون رپید، نمونه خون به کمک یک سرنگ کوچک از نوک انگشت گرفته می‌شود. (شبیه دستگاه قند خون خانگی) در تست رپید دهانی، نمونه‌ای از آب دهان گرفته شده و آزمایش می‌شود.

نوع دیگری از تست خون رپید نیز وجود دارد که در آن تکنسین آزمایشگاه نمونه خون را از رگ فرد می‌گیرد.

روش انجام تست‌های خانگی

کیت‌های خانگی آزمایش ایدز شامل یک سواب برای جمع‌کردن نمونه بزاق دهان (از روی لثه‌ها و بین دندان‌ها) هستند. این نمونه داخل یک لوله قرار می‌گیرد. بعد از چند دقیقه نتیجه اولیه آزمایش روی کیت ظاهر می‌شود. (مثل تست‌های بی­بی چک)

برای آزمایش HIV آمادگی خاصی لازم است؟

خیر؛ برای انجام آزمایش HIV نیاز به آمادگی خاصی مثل ناشتایی ندارید.

انواع آزمایش ایدز

برای تشخیص HIV در بدن از تست آنتی‌بادی (استاندارد)، تست آنتی‌ژن/آنتی‌بادی و تست نوکلئیک‌اسید (NAT) استفاده می‌شود. انجام هرکدام از این آزمایش‌ها به کمک تکنولوژی‌های مختلفی مثل تجهیزات آزمایشگاهی، کیت‌های خانگی و تست رپید امکان‌پذیر است.

۱. تست آنتی‌بادی (تست استاندارد خون)

آنتی‌بادی‌ها پروتئین‌های قاتل بیماری در بدن هستند. وقتی سیستم دفاعی ما متوجه می‌شود ویروس HIV وارد بدن شده است شروع به تولید آنتی‌بادی‌های مخصوص آن می‌کند. آزمایش آنتی‌بادی ایدز میزان آنتی‌بادی‌های HIV را در بدن اندازه‌گیری می‌کند.

تست آنتی‌بادی ایدز را با نمونه‌گیری از آب دهان، خون یا ادرار انجام می‌دهند. روش‌های انجام آن عبارت‌اند از:

• تست آزمایشگاهی: برای انجام این تست نمونه خون از رگ گرفته می‌شود. این تست معمولاً دقت بالاتری دارد و نسبت به سایر روش‌ها می‌تواند سریع‌تر آنتی‌بادی‌ها را تشخیص دهد.
• تست رپید: این تست سریع و ساده است برای غربالگری اولیه و سریع کاربرد دارد و با نمونه‌گیری از آب دهان، ادرار یا خون نوک انگشت انجام می‌شود.
• تست خانگی: این تست‌ها با نمونه‌گیری از بزاق دهان و در خانه انجام می‌شوند.

۲. تست آنتی‌ژن/آنتی‌بادی

آنتی‌ژن بخشی از ساختار ویروس ایدز است که سیستم دفاعی بدن نسبت به آن حساس است. در واقع آنتی‌ژن است که باعث می‌شود سیستم دفاعی شروع به مبارزه با ویروس و تولید آنتی‌بادی کند. بعد از اینکه ویروس HIV وارد بدن می‌شود، آنتی‌ژن‌ها زودتر از آنتی‌بادی‌ها در خون قابل‌تشخیص هستند. به همین دلیل تست آنتی‌ژن/آنتی‌بادی پرکاربردترین نوع آزمایش ایدز است.

روش‌های انجام:

• تست آزمایشگاهی: این تست که دقت بالایی دارد، با نمونه ­گیری از خون سیاهرگی انجام می­‌شود.
• تست رپید: این تست با نمونه خون سرانگشت انجام می‌­شود و مدت زمان آن حدود ۲۰ دقیقه است.
• تست خانگی: در این تست کیت­‌های آماده شبیه بی­بی­‌چک به‌­کار می­‌رود.

3. تست نوکلئیک اسید (NAT)

این تست برای بررسی وجود ویروس HIV در خون و مقدار آن انجام می‌شود. برای انجام تست NAT ایدز، نمونه خون از رگ گرفته می‌شود. تست نوکلئیک اسید گران است و به همین دلیل معمولاً خط اول تشخیص ایدز نیست؛ بلکه بیشتر برای افرادی تجویز می‌شود که مبتلا به ایدز هستند یا قبلاً در معرض آلودگی با ویروس HIV بوده‌اند و حالا علائم بیماری در آن‌ها ظاهر شده است.

تفاوت بین آزمایش HIV-1 و HIV-2 چیست؟

ویروس HIV دو نوع اصلی دارد: HIV-1 و HIV-2. هر دو نوع این ویروس باعث ضعف سیستم ایمنی می‌شود؛ اما HIV-2 آهسته‌تر پیشرفت می‌کند و احتمال انتقال آن نسبت به HIV-1 کمتر است. آزمایش‌های آنتی‌ژن/آنتی‌بادی HIV-1 و HIV-2 برای تشخیص نوع ویروس HIV در بدن انجام می‌شوند.

من کدام آزمایش را انجام دهم؟

دقیق‌ترین راه برای تشخیص ویروس ایدز آزمایش خون است. حتی اگر از تست‌های خانگی و رپید تست استفاده کرده‌اید، باز هم باید به پزشک مراجعه کنید و برای تشخیص قطعی آزمایش خون بدهید.